Aby zrozumieć różnicę między zaimkami dopełnienia bliższego, pronomi diretti (mi / me, ti / te, lo / lui, la / lei, La / Lei, ci / noi, vi / voi, li / loro, le / loro) a zaimkami dopełnienia dalszego, pronomi indiretti (mi / a me, ti / a te, gli / a lui, le / a lei, Le / a Lei, ci / a noi, vi / a voi, gli / a loro) niezbędne jest dobrze zrozumienie czym jest zaimek. W językoznawstwie zaimek stanowi odmienną część mowy, która pełni różne funkcje. Najważniejszą jest bez wątpienia funkcja ”zastępcza”, jako że zaimek często zastępuje rzeczownik i w konsekwencji stanowi element, który uzupełnia wypowiedź. Zaimki są niezbędne do odniesienia się do kontekstu wypowiedzi w przypadku języka mówionego lub poprzedzającego go elementu w tekście w przypadku języka pisanego. Ich użycie pozwala piszącym lub mówiącym wyrazić się w sposób płynny i bez powtórzeń, czyniąc tekst bardziej naturalnym i dobrze skonstruowanym.
Wypowiedzi takie jak Widzę, Słyszę czy Powiedział/-a są oczywiście poprawne pod względem gramatycznym, ale mogą wystąpić tylko w określonej sytuacji komunikacyjnej, aby nie ryzykować utraty znaczenia. Wcześniej wymienione wypowiedzi mogą zostać uzupełnione i rozwinięte, jeśli postawimy sobie proste pytania: Co widzę?, Co czuję? lub Co powiedział/ała? Kto powiedział?. Odpowiedź na nie, z gramatycznego punktu widzenia, stanowi dopełnienie, które może być zastąpione przez zaimek. Pytanie, które nasuwa się w tym momencie, brzmi: jaka jest różnica między pronome diretto a pronome indiretto. Odpowiedź jest prosta: pierwszy zastępuje dopełnienie bliższe (complemento oggetto diretto), drugi natomiast dopełnienie dalsze (complemento oggetto indiretto). Aby lepiej zrozumieć różnicę, posłużmy się przykładami:
Mi piace la cucina italiana. (Lubię kuchnię włoską.)
Non mi piace il mio lavoro. (Nie lubię mojej pracy.)
“La cucina italiana” i “il mio lavoro” z gramatycznego punktu widzenia stanowią dopełnienie bliższe. Słowo diretto czyli ”bezpośredni” w tym przypadku jest zasadnicze, ponieważ dopełnienie występuje bez żadnego spójnika bezpośrednio po orzeczeniu. Complemento oggetto diretto w języku włoskim odpowiada na te same pytania chi? che cosa?, co w odniesieniu do dopełnienia bliższego w języku polskim, a mianowicie w bierniku kogo? co? i dopełniaczu kogo? czego?.
Leggo – cosa? -un libro. (Czytam – co? – książkę.)
Lo leggo.
Sento – chi?- la mia amica. (Słyszę – kogo? – moją koleżankę.)
La sento.
Non ascolto – cosa? – la musica classica. (Nie słucham – czego? muzyki klasycznej.)
Non la ascolto.
Complemento oggetto indiretto natomiast przeciwnie, nie łączy się bezpośrednio z orzeczeniem, lecz za pośrednictwem przyimka a. W przeciwieństwie do języka polskiego, w którym pojawia się w celowniku (komu? czemu?), nadrzędniku (kim? czym?) i miejscowniku (o kim? o czym?), w języku włoskim odpowiada tylko i wyłącznie na pytania komu? czemu? (a chi? a che cosa?).
Ho inviato la lettera – a chi? – al mio amico italiano. (Wysłałem list – komu? – mojemu włoskiemu przyjacielowi.)
Nie można jednak zapominać, że język włoski jest pełen wyjątków. Istnieją bowiem czasowniki, do których nie możemy zastosować takich samych pytań, co w języku włoskim. Jednym z nich jest czasownik ringraziare – dziękować, który w języku polskim odpowiada na pytanie komu?, we włoskim natomiast kogo? co? i w konsekwencji wymaga dopełnienia bliższego – ringraziare qualcuno, a nie dopełnienia dalszego ringraziare a* qualcuno. Do grupy czasowników, które zachowują się przeciwnie do języka polskiego należą również: aiutare (qualcuno) – pomagać komuś, chiedere (qualcosa) – pytać o coś, chiamare (qualcuno) – dzwonić do kogoś, domandare (a qualcuno) – pytać kogoś, insegnare (a qualcuno) – uczyć kogoś, interessare (a qualcuno) – interesować kogoś.
Zarówno zaimki dopełnienia bliższego, jak i dopełnienia dalszego dzielą się na zaimki akcentowane (forma tonica), które występują przed czasownikiem i nieakcentowane (forma atona), które stawiamy po czasowniku.
Bene, ti presto i soldi. (Dobrze, pożyczę Ci pieniądze.)
Bene, presto i soldi a te. (Dobrze, pożyczę pieniądze [właśnie] Tobie.)
Pierwszy podany przez nas przykład jest neutralny, natomiast drugi jest nacechowany i podkreśla się w nim fakt, że pożyczę pieniądze właśnie Tobie, a nie komuś innemu.
W przypadku czasowników modalnych potere – móc, volere – chcieć i dovere – musieć lub czasowników takich jak sapere – wiedzieć/umieć, które mogą łączyć się z drugim czasownikiem w bezokoliczniku, zaimek może wystąpić zarówno przed, jak i po czasowniku. W drugim przypadku jednak zostaje połączony bezpośrednio z bezokolicznikiem, po odcięciu końcowej samogłoski -e.
- Puoi bere il caffè?
- Certo che lo posso bere./Certo che posso berlo.
