Dwa czasy gramatyczne najczęściej używane do wyrażania przeszłości w języku włoskim to passato prossimo i imperfetto. Kiedy używać jednego, a kiedy drugiego? Odpowiedź wydająca się oczywista, może wprowadzić w błąd. Passato prossimo wyraża czynność zakończoną w bliższej lub dalszej przeszłości, której skutki są widoczne w teraźniejszości. Tego czasu używamy do wyrażania akcji punktowej lub w przypadku wyliczeń czynności o krótkim czasie trwania, dokonanych w określonym momencie (1).
- Mi sono svegliata alle 7, ho fatto colazione e sono andata al lavoro.
Obudziłam się o 7, zjadłam śniadanie i pojechałam do pracy.
Niemniej jednak, stosuje się go również do wyrażania czynności powtarzających się w przeszłości, ale niemających charakteru zwyczaju (2).
2. L’anno scorso sono andato spesso in piscina.
W ubiegłym roku chodziłam często na basen.
Słuszne jest zatem stwierdzenie, że passato prossimo używany jest we wszystkich przypadkach wyrażających czynność dokonaną w przeszłości. Należy jednak uwzględnić różnice, które można napotkać w różnych systemach językowych. W rzeczy samej, czynność zakończona w przeszłości, w gramatyce języka włoskiego nie zawsze odpowiada czynności zakończonej w przeszłości w gramatyce języka polskiego. Z tego powodu zastosowanie passato prossimo w niektórych przypadkach może być niejasne dla wielu Polaków uczących się włoskiego. W odróżnieniu od języka polskiego, w języku włoskim aspekt dokonania czynności dotyczy każdego rodzaju akcji zakończonej w określonym momencie. Dla ułatwienia posłużymy się następującym przykładem:
3. Cosa hai fatto ieri?
Co robiłeś wczoraj?/Co zrobiłeś wczoraj?
Pytanie Cosa hai fatto ieri? można przetłumaczyć na język polski w dwojaki sposób, zależnie od kontekstu sytuacyjnego. Użycie passato prossimo uzasadnione jest faktem, że czynność wyrażona czasownikiem zakończona jest w przeszłości według gramatyki języka włoskiego. Czasownik fare w czasie imperfetto może wystąpić tylko i wyłącznie, kiedy mamy do czynienia z dwiema czynnościami przeszłymi, z których jedna postrzegana jest jako tło drugiej (4).
4. Cosa facevi ieri quando ti ho telefonato?
Co robiłeś wczoraj jak do Ciebie zadzwoniłam?
W tym przypadku czasownik fare odmieniony w czasie imperfetto, nie będzie się odnosić do wszystkich czynności wykonanych przez podmiot w ciągu całego dnia, ale skupi uwagę na danej czynności trwającej w określonym momencie. Dla lepszego zrozumienia, przytoczymy kolejny przykład:
5. Ieri ho letto il libro di Moravia.
Wczoraj przeczytałem/łam książkę Moravii./Wczoraj czytałem/łam książkę Moravii.
Czasownik ho letto można przetłumaczyć na język polski zarówno jako przeczytałem/łam, określając tym samym czynność jako dokonaną, jak również czytałem/łam, jeśli chce się podkreślić jej trwanie. Ten przykład również doskonale przedstawia różnice między włoskim a polskim systemem językowym. W myśl gramatyki języka polskiego, w odróżnieniu od włoskiej, czynność czytania nie będzie postrzegana jako zakończona w przeszłości, jeśli na przykład przeczytaliśmy kilka stron książki. Zrozumienie istoty zakończenia czynności w przeszłości jest zatem podstawą, aby poprawnie używać tego czasu gramatycznego. Na szczęście, wszystkie wątpliwości znikają, jeśli w zdaniu występują elementy wskazujące ramy czasowe określonej czynności, takie jak tutto il giorno, per due ore czy tutta la sera. W tych przypadkach wybór mamy tylko jeden, passato prossimo, nawet jeśli, z gramatycznego punktu widzenia, w języku polskim czynność wyrażona czasownikiem nie będzie miała aspektu dokonanego.
6. Ieri ho lavorato dalle 8 alle 16.
Wczoraj pracowałem/łam od 8 do 16.
7. Ti ho aspettato per un’ora!
Czekałam/łem na ciebie godzinę!
Kiedy natomiast używamy czasu imperfetto? Przede wszystkim, kiedy wyrażamy czynność powtarzającą się lub mającą charakter zwyczaju (8). Ten czas gramatyczny, jak wcześniej wspomnieliśmy, stosujemy, gdy wyrażamy dwie czynności przeszłe, jedna trwająca w czasie imperfetto w funkcji tła dla drugiej, krótszej, o charakterze punktowym, wyrażonej przez passato prossimo (9). Czas imperfetto używany jest również, gdy chce się podkreślić równoczesność dwóch czynności przeszłych o tym samym czasie trwania (10), jak również w opisach, w tym stanów cielesnych i przeżyć wewnętrznych (11).
8. D’estate ogni settimana andavamo al mare.
Latem w każdy weekend jeździliśmy nad morze.
9. Quando andavo al negozio, ho incontrato il mio vicino di casa.
Kiedy szedłem/ szłam do sklepu, spotkałam swojego sąsiada.
10.Mentre leggevo il giornale, bevevo un caffè.
Podczas gdy czytałem/łam gazetę, piłem/łam kawę.
11. Alla fine della giornata eravamo stanchi ma contenti.
Na koniec dnia byliśmy zmęczeni, ale zadowoleni.
W przypadku czasowników modalnych potere (móc), volere (chciać) i dovere (musieć), czas, w którym zostanie użyty czasownik, wzbogaca nas o dodatkowe informacje dotyczące czynności przez niego wyrażonej. Jeśli czasownik odmieniony zostanie w czasie passato prossimo, dokonanie czynności jest pewne, a z samej konstrukcji gramatycznej wynika, że została ona zakończona w przeszłości (12).
12. Ho dovuto lavorare. (= Ho lavorato.)
Musiałem pracować. (= Pracowałem.)
W konsekwencji tego, zdanie Ho dovuto lavorare, ma sono andato a casa. jest kompletnie niepoprawne gramatycznie i pozbawione sensu.
Jeśli natomiast czasownik modalny w zdaniu zostanie użyty w czasie imperfetto, to ostateczny wynik akcji nie jest nam znany (13). Aby go poznać, musimy uzupełnić zdanie o dodatkowe informacje (14)(15).
13. Dovevo lavorare.
Musiałem/am pracować. (Powinienem był/Powinnam byłą) pracować.
14. Dovevo lavorare quindi sono rimasta in ufficio.
Musiałem/łam pracować, zatem zostałam w biurze.
15. Dovevo lavorare ma sono andata al teatro.
Powinienem był/Powinnam była pracować, ale poszedłem/ poszłam do teatru.
