W 2021 roku mija siedemset lat od śmierci Dantego Alighieri. Jak wszyscy wiedzą jego „Boska komedia” to jedno z niewielu dzieł, które przenika wszystkie kultury. Jest tłumaczone, cytowane, opisywane zarówno w Europie, jak i w Stanach Zjednoczonych, w Japonii czy w Afryce. Na całym świecie są też pomniki dedykowane Dantemu, co jest namacalnym dowodem na zainteresowanie pisarzem, który reprezentuje nie tylko Włochy w Średniowieczu, ale całą ludzkość w ogóle. Skąd wzięło się to zainteresowanie, które stopniowo rosło, począwszy od epoki Romantyzmu aż do dzisiaj, co widać w filmach czy grach wideo?
Aby zrozumieć, dlaczego Dante cały czas jest aktualny, trzeba lepiej poznać jego dzieła, nie ograniczając się do kilku wersów, czy najbardziej znanych fragmentów. Nie przez przypadek przymiotnik „dantejski” (wł. dantesco) jest obecny w wielu językach świata, czego dowodzi audiobook zatytułowany „Z ciemnego lasu do Raju”, dostępny online i zrealizowany przez włoskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych, który jest zbiorem fragmentów dzieła w oryginale i w innych trzydziestu dwóch językach (wśród których również wersja w języku polskim z narracją w wykonaniu aktorów Karoliny Porcari i Jakuba Kamieńskiego: Dalla selva oscura al Paradiso – From the dark wood to Paradise (spreaker.com). Nawet wielcy pisarze, tacy jak T.S Eliota czy J.L. Borges, zauważyli że potęga „Boskiej komedii” działa nawet w tłumaczeniu.
Mimo wszystko jeszcze dużo nie wiemy o tym arcydziele, tak jak o innych dziełach Dantego. Zacznijmy od tego, że zarówno działalność literacka poety, jak i jego życie, dzielą się na pewne etapy. Pierwszy, zainicjowany w 1283 roku, to nowy styl w poezji miłosnej, powstały wówczas teksty liryczne o wielkim znaczeniu, których najlepszym wyrazem był zbiór Vita nova (1292-93). Już wtedy mamy do czynienia z dziełem wyjątkowym, bo w konstrukcji tej niewielkiej książki wyjaśnia się i uzasadnia sens każdej pojedynczej kompozycji w odniesieniu do życia poety, który jest jednocześnie bohaterem fragmentów prozą; momentem przełomowym w jego życiu jest spotkanie Beatrycze, stopniowo porównywanej do anioła zesłanego przez Boga. Dzieło kończy się w momencie, kiedy w życiu poety pojawia się inna kobieta, a obietnica opowieści o „cudownej wizji” Beatrycze, o której jest mowa w ostatnich rozdziałach, nie znajduje natychmiastowej kontynuacji. Po 1293 roku Dante rozpoczyna kolejny etap swojego życia: żonaty, pasjonujący się nie tylko poezją, ale i filozofią, zaproszony do florenckiego życia politycznego, od kilku lat nie tworzy dalej swojego pierwszego wielkiego tekstu, pisze natomiast utwory o charakterze moralnym oraz te poświęcone dramatycznej i destrukcyjnej miłości do kobiety o imieniu Petra.
Nie jest do końca możliwe ustalenie prawdziwości tych wierszy, chociaż prawie wszyscy krytycy są skłonni przyjąć, że jest w nich przynajmniej cień prawdy. Niezaprzeczalnym jest jednak fakt, że do 1301 roku Dante podążał odmiennymi ścieżkami od tych praktykowanych w poprzednim etapie życia. To wówczas, jak wiadomo, miało miejsce fundamentalne wydarzenie w jego ziemskim życiu, a mianowicie zwycięstwo czarnych gibelinów i wypędzenie z Florencji białych gwelfów, do których należał.
Oficjalna data początku wygnania poety to 10 marca 1302 r., istnieje jednak duże prawdopodobieństwo, że Dante nie zdołał wrócić do swojego rodzinnego miasta już po pobycie na misji w Rzymie u papieża Bonifacego VIII (październik-listopad 1301). Ale czy przed tym wydarzeniem powstało już kilka pieśni dzieła, które uczyniło go sławnym? Otrzymaliśmy pewne wskazówki na ten temat od Giovanniego Boccaccia, ale są one kwestionowane. Mogłyby jednak zawierać pewną dozę autentyczności: w rzeczywistości pierwsze cztery pieśni piekła bardzo różnią się od następnych i mogą tak naprawdę pochodzić z około 1300 roku, w którym osadzona jest podróż do zaświatów.
Z pewnością poeta jeszcze długo poświęcał się innym sprawom. W pierwszych latach wygnania pełnił misje dyplomatyczne, próbował wrócić do Florencji, ale bez powodzenia, zbliżył się nawet do niektórych gibelinów i, mimo że dalej był dumnym białym gwelfem, prosił o przebaczenie swoich czarnych wrogów.
Od 1304 r. zaczął nawet dwa projekty, które gdyby zostały ukończone, z pewnością byłyby cenne i nowatorskie jak na tamtą epokę: „Biesiada” (wł. Convivio), pierwszy duży traktat w dialekcie florenckim poświęcony podstawowym kwestiom filozofii i moralności; oraz De vulgari eloquentia, traktat koncentrujący się na kwestiach stylu poetyckiego i oparty na pierwszym rozpoznaniu różnych lokalnych języków włoskich, w celu opisania tego najznamienitszego „volgare illustre”.
Po pobycie w Lunigianie i w Casentino, mniej więcej między 1306 a 1307 rokiem, Dante postanowił poświęcić się przede wszystkim „Boskiej komedii”. Zbadane zostały powody tej decyzji, a także to, czy możliwe jest określenie punktu, od którego autor wznowił pisanie dzieła. Etapy pisania „Boskiej komedii” nie są do końca jasne, tutaj śledzimy główne elementy udokumentowane historycznie do około 1313 roku, kiedy to szkice piekła i czyśćca są prawdopodobnie definitywnie zamknięte.
Tymczasem historia przesądza o dalszych zmianach, przede wszystkim o wyborze Henryka VII Luksemburskiego (który w Boskiej komedii pojawia się jako Arrigo) na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego, który już w 1310 r. przyjeżdża do Włoch z zamiarem przyjęcia w Rzymie nominacji z rąk papieża Klemensa V lub jego delegatów. Dante natychmiast poparł tego „posłańca Boga” i pisze listy, aby uspokoić tych, którzy obawiali się zemsty lub nadal uważali władza doczesna powinna być poddana duchowej władzy Kościoła. W tym okresie Dante najprawdopodobniej zdecydował się też napisać po łacinie traktat filozoficzno-prawny „Monarchia”, uznawany za niezwykle ważny nawet przez współczesnych teoretyków prawa. Niestety po raz kolejny historia nie poszła w pożądanym kierunku: wiele miast, w tym Florencja, zbuntowało się przeciwko Henrykowi, który, porzucony również przez papieża, zmarł w sierpniu 1313 r., nie kończąc projektu odnowienia władzy cesarskiej.
Dante musi wówczas zmienić miejsce pobytu: między 1314 a 1318 rokiem przebywa w różnych rejonach Włoch, w tym w Weronie gibellinów pod ochroną Cangrande della Scala, ale potem decyduje się zamieszkać ze swoimi dziećmi w Rawennie, rządzonej przez umiarkowanego gwelfa Guido Novello z Polenty. Tutaj pisze ostatnią część Raju, a także inne z pewnością autentyczne dzieła, takie jak Egloghe po łacinie. Odnajduje też, po raz pierwszy w okresie wygnania, chwile zupełnego spokoju. Zmarł prawdopodobnie w nocy z 13 na 14 września 1321, nie zobaczywszy ponownie swojego rodzinnego miasta.
Ten krótki tekst podsumowuje prawie wszystkie główne fakty z życia Dantego. Jednak wydarzenia z życia nie pozwalają nam w pełni zrozumieć kreatywności twórczej, która rozbrzmiewa w każdej dziedzinie literatury (i nie tylko), jaką poeta się zajmował. Musimy bowiem sami zrozumieć i zinterpretować jego dzieła, próbując określić ich cechy i styl, budowę, wartość i znaczenie, jakie mają dla nas.
Być może Dante nie chciał zatytułować swojego arcydzieła „Komedia”, w Raju mówi przecież o swoim dziele jako o „świętym poemacie”. Z pewnością przypisywał mu ogromną wartość i my również dzisiaj nie możemy sprowadzać tej wspaniałej nieziemskiej podróży do banalnego tekstu alegorycznego. Po stuleciach, kiedy to poemat Dantego interpretowano według jednolitych i sztywnych schematów, jesteśmy wreszcie w stanie zaakceptować jego niezwykłą różnorodność, godną nowoczesnej powieści.
Doskonałość „Boskiej komedii” tkwi w jej wszechstronności i to ona najbardziej nas dzisiaj interesuje. Co więcej, dzisiejsi czytelnicy, którzy stale mają do czynienia ze złożonymi technikami narracyjnymi (literackimi, filmowymi, czy tymi z najbardziej wyrafinowanych seriali telewizyjnych), są w stanie dostrzec umiejętność Dantego w konstruowaniu tej wszechstronnej opowieści, zachowującej jednocześnie rygorystyczną linearność. Jesteśmy teraz w stanie docenić zarówno potężne postacie Piekła, jak i delikatność wielu sytuacji w Czyśćcu, czy śmiałość wielu innych w Raju, gdzie ostatnia wizja nieba jest niczym „wirtualna rzeczywistość”, oparta na teologii XIV wieku.
„Boska komedia” to dzieło-świat, a Dante nie jest już tylko klasykiem, ale autorem utworu, które jest syntezą całej kultury. Z pewnością ten poemat sprzed siedmiuset lat jest jednym z nielicznych arcydzieł literackich znanych i rozpoznawanych na całym świecie, którego interpretacje wciąż zyskują rozgłos i zaskakują nowatorstwem.
***
Alberto Casadei wykłada literaturę włoską na Uniwersytecie w Pizie i jest koordynatorem Grupy Dantego w Stowarzyszeniu Italianistów. Zajmował się tekstami od XIV do XVI wieku, a także współczesną poezją i prozą, także w ujęciu porównawczym i teoretycznym. Jego ostatnie książki to Dante oltre la „Commedia” (2013), Dante: altri accertamenti e punti critici (2019), a wkrótce pojawi się również publikacja Dante oltre l’allegoria (Ravenna, Longo).
tłumaczenie pl: Agata Pachucy
ilustracje: Julia Marchowska, Michał Bukowy, Magdalena Pelc
