W licznych rozprawach na temat mafii korzysta się zwykle z zeznań samych mafiozów, zapisków policjantów, adwokatów czy sędziów. Opisywane historie prezentują przez to perspektywę wyłącznie męską. Głos kobiet staje się jednak coraz bardziej słyszalny ze względu na fundamentalne zmiany, dotyczące pozycji i praw kobiet, które zaszły w społeczeństwach zachodnich na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. Jednak zanim zaczniemy analizować obecną pozycję kobiet w mafiach włoskich, warto przyjrzeć się temu, jakie tradycyjne role spełniają kobiety w tych strukturach.
Kobiety są kluczowym elementem siatki powiązań, na której opiera się mafia – budują ją i wzmacniają zarówno aktywnie, jak i pasywnie. Najważniejszym zadaniem kobiety jest spełnienie się w roli matki – wpojenie dzieciom specyficznego kodu kulturowego (np. pojęć takich jak vendetta czy omertà) i odpowiedniego podziału ról płciowych. Apoteoza roli matki może się wiązać z obecnym w kulturze archetypem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, który podkreśla macierzyństwo (i relację z synem) jako ostateczny cel i sens życia kobiety. W takich warunkach kobiety będą same rozwijać i umacniać kult macierzyństwa, jako że jest to jedyny sposób na zdobycie szacunku czy osiągnięcie stosunkowej niezależności. Kobiety są również odpowiedzialne za podżeganie mężczyzn do vendetty, krwawego aktu zemsty. Wywierają silną presję na mężczyznach ze swoich rodzin stawiając znak równości między ich „męskością” a dokonaniem zemsty. Rezygnacja z obrony splamionego honoru wiąże się z poczuciem wstydu, słabości i tchórzostwa, które właśnie tę „męskość” mężczyznom odbierają. Niekiedy, aby zakończyć rozlew krwi między zwaśnionymi klanami mafijnymi, kobieta wydawana jest za mąż za przedstawiciela wrogiego klanu. W tym wypadku kobieta sprowadzona jest do roli towaru wymiennego. Ciekawa jest w tym kontekście symbolika krwi – przelana dziewicza krew panny młodej zmazuje krew przelaną w walce przez jej rodzinę.
Oprócz społecznych trendów zmieniających pozycję kobiety zarówno w społeczeństwie, jak i w jej relacji z mężczyzną, na zmianę roli i zaangażowania kobiety w kryminalną działalność mafii miały również wpływ rozszerzenie działalności mafijnej (szczególnie jeśli chodzi o handel narkotykami).
Początkowo kobiety angażowano w transport narkotyków w roli kurierek. Wynikało to głównie ze sposobu ubioru oraz kształtu kobiecego ciała, które umożliwiały skuteczne ukrycie opakowań narkotyków pod częściami garderoby. Następnie działalność przestępcza wtargnęła w przestrzeń silnie powiązaną z kobietami, mianowicie do kuchni, jako że to właśnie w kuchniach dzielono i paczkowano narkotyki. Włoska dziennikarka Marina Pino zebrała w książce Le signore della droga historie kobiet zaangażowanych w dostarczanie i przemyt narkotyków. Jak wynika z jej badań, kobiety te nie wydawały zarobionych pieniędzy na inwestycje, lecz raczej na codzienne wydatki. Mafia wykorzystywała desperację tych kobiet, wynikającą z tragicznych warunków ekonomicznych, a także z troski o własne rodziny i nakłaniała je nie tylko do przemytu narkotyków (np. do Stanów Zjednoczonych), ale również do prostytucji wbrew ich woli. Mimo zaangażowania kobiet w działalność kryminalną mafii, ich pozycja nie wzrastała, a wręcz przeciwnie, powierzano im zadania najbardziej ryzykowne i najmniej opłacalne pod względem finansowym – te zadania, których mężczyźni nie chcieli już wykonywać.
Kobiety włączano w działalność kryminalną mafii również poprzez angażowanie ich w rolach posłańców, którzy przekazywali informacje i polecenia między członkami klanów mafijnych, a uwięzionymi czy ukrywającymi się przed wymiarem sprawiedliwości bossami. Ciekawym przykładem takiego działania jest historia Cinzii Lipari, która wykorzystywała swoją pozycję adwokatki, aby pomóc ojcu w kierowaniu z więzienia organizacją kryminalną. W trakcie odbywania wyroku przez ojca, Cinzia Lipari zarządzała jego środkami finansowymi oraz do pewnego stopnia wydawała rozkazy jego podwładnym, zawsze jednak pod wpływem ojca. Dzięki temu zyskała pozycję tradycyjnie zarezerwowaną wyłącznie dla mężczyzn, jej władza pozostawała ograniczona przez decyzje ojca, któremu była podporządkowana.
Po 1992 r., kiedy zamordowani zostali sędziowie Falcone i Borsellino, państwo włoskie zintensyfikowało działania przeciwko przestępczości zorganizowanej, w wyniku czego w strukturach mafijnych pojawiły się liczne wakaty, które najłatwiej zapełnić było godnymi zaufania żonami, siostrami czy córkami uwięzionych mafiozów. Kobiety obejmujące w takich sytuacjach władzę gwarantowały odciętym od świata mężczyznom utrzymanie ciągłości władzy, zwłaszcza w sytuacji, w której dochodziło do międzyklanowych walk o władzę. Gdyby władza została przekazana mężczyźnie, boss ryzykowałby, że zapragnie on na stałe zająć jego pozycję. W przypadku naznaczenia kobiety jako tymczasowej następczyni, taka groźba nie istniała, co chyba najdobitniej pokazuje, że władza kobiety w mafii nie jest równa władzy mężczyzny.
Do oceny historii kobiet aktywnie zaangażowanych w działalność przestępczą, warto wykorzystać kategorię „pseudoemancypacji”, zaproponowaną przez Ombrettę Ingrascì, badaczkę zmieniającej się roli kobiet w strukturach mafijnych. Kobiety, zarówno wypełniając te bardziej tradycyjne role, przykładowo wychowując dzieci w poszanowaniu kodeksu honorowego właściwego mafii czy podżegając mężczyzn do dopełnienia wendety, jak i realizując się w rolach postrzeganych jako męskie, podlegają męskiej dominacji. Władza mężczyzny nad kobietą jest inherentną cechą struktur mafii. Nie jest możliwe przedefiniowanie pojęcia „kobiecości” wychodzące poza tylko pryzmat macierzyństwa czy stawiające na rozwój indywidualny kobiet poprzez edukację. Ewolucja pozycji i roli kobiet na przestrzeni lat wskazuje wyraźnie, że nawet jeśli zyskiwały one coraz więcej władzy, nie ma w mafiach miejsca na prawdziwą emancypację.
