Ten, kto zna Rzym, na pewno słyszał również o dzielnicy EUR (Esposizione Universale di Roma), czyli Rzymskiej Wystawie Powszechnej, której akronim definiuje genezę, a mianowicie początkowy projekt. Koncept powstał w 1935 z inicjatywy gubernatora rzymskiego – Giuseppe Bottai, a następnie został zatwierdzony przez Bureau International des Expositions.
„Wraz z wystawą powstaje nowe, wielkie miasto, o nowoczesnym wyglądzie, choć harmonijnie współgrające z monumentalnym klimatem Rzymu i jego krajobrazem. Miejsce, wyposażone w najnowocześniejsze rozwiązania oraz kompleksową sieć dróg rozchodzących się w kierunku miasta, wzgórz oraz morza, którego zadaniem było połączyć w przyszłości Rzym z morzem Tyrreńskim, a nawet nadać stolicy charakter morskiej metropolii. […] Przybywający od strony Rzymu czy morza, zatrzymując się na Via dell’Impero i kierując wzrok w stronę doliny Trzech Fontann (Tre Fontane), będą mogli podziwiać roztwierające się przed nimi wśród śnieżnobiałych marmurów i pozłacanych trawertynów, nowe miasto, w którym nie zabraknie zbiorników wodnych oraz zielonych przestrzeni, jednym słowem miejsce godne, by stać tuż u boku miasta starożytnego. Co więcej, dzięki swej surowej i potężnej architekturze, bez wątpienia, będzie miejscem, które harmonijnie połączy w jedną całość wielobarwne i dynamiczne życie obecnych oraz przyszłych czasów”.
Te perspektywiczne słowa Vittoria Ciniego, komisarza generalnego wystawy EUR pojawiły się w pierwszym numerze czasopisma Civiltà. Ukończona w drugiej połowie lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku dzielnica, pozostaje w dalszym ciągu bardzo nowoczesna. Jedyna w swoim rodzaju, doskonale wkomponowała się w panoramę miasta: z jednej strony ruchliwe i chaotyczne centrum biznesowe, za to z drugiej, gdy o zmroku wszystkie czynności administracyjne ustają, staje się miejscem o fascynującym uroku metafizycznym.
Rzymska Wystawa Powszechna miała za zadanie ukazać światu włoską cywilizację za pomocą szeregu konstrukcji, niekiedy tymczasowych, niekiedy stałych, które po zakończeniu wystawy miały stanowić nową funkcjonalną dzielnicę Rzymu.
W grudniu 1939 roku właśnie w tym celu powołano specjalną agencję, która miała nadzorować poszczególne przedsięwzięcia na poczet Światowej Wystawy E.42, a rok później projekt zagospodarowania przestrzeni zrealizowany przez grupę architektów takich jak Giuseppe Pagano, Marcello Piacentini, Luigi Piccinato, Ettore Rossi oraz Luigi Vietti.
Obszar ten został wybrany przez Mussoliniego nie bez powodu w Dolinie Trzech Fontann, gdzie, według kultu, między ulicą Via Ostiense a rzeką Tyber św. Paweł Apostoł poniósł śmierć męczeńską. Stąd na pierwszym wzniesionym tam budynku – Pałacu Urzędów (Palazzo degli Uffici), zaprojektowanym przez architekta Gaetana Minnucciego, wyryty został znamienny napis: „LA TERZA ROMA SI DILATERÀ SOPRA ALTRI COLLI LUNGO LE RIVE DEL FIUME SACRO FINO ALLE SPIAGGE DEL TIRRENO” („Trzeci Rzym rozciągnie się ponad dalszymi wzgórzami wzdłuż świętej rzeki aż po plaże Morza Tyrreńskiego”). Napis ten przywołuje słowa wypowiedziane przez Duce już w 1925 roku na Kapitolu, kiedy licząca około 4 km² powierzchnia była całkowicie jałowa o charakterze wulkanicznym, pokryta wykopami oraz tunelami powstałymi w celach poszukiwania pucolany, wokół której gromadziły się rodziny żyjące w chatach i szałasach, tworząc małe wioski.
Potrzeba było więc czasu, by zmienić ten nieprzyjazny teren w miejsce godne przyjęcia tak niesamowitego projektu. Schemat urbanistyczny wyglądał następująco: pięciokątna struktura, reprezentująca koniec fizycznej ścieżki, która ze starożytnych ruin Forów Cesarskich (plac Wenecki w Rzymie) prowadziła do Via Imperiale (aktualnie Via Cristoforo Colombo), gdzie nową dzielnicę wyobrażano sobie jako castrum Romanum z ulicami przecinającymi miasto na osi wschód-zachód oraz serią ulic przecinających się prostopadle wraz z przebiegającymi przez nie placami, gdzie styl klasyczny pokryty nowoczesnością poszczególnych budynków został skrupulatnie zaprojektowany w szeroko pojętej perspektywie. Nie mniej skrupulatnie zaprojektowano rozległy teren zielony, obejmujący nie tylko gęste zalesienia, lecz także sztuczne jezioro.
Następnie zaplanowane poszczególne wystawy oraz ich rozmieszczenie. Do najważniejszych wystaw zorganizowanych w pawilonach stałych należą: Mostra della Civiltà Italiana (obecnie Palazzo della Civiltà Italiana), Mostra della Romanità (obecnie Museo della Civiltà Romana), Mostra dell’Autarchia, del Corporativismo e della Previdenza Sociale (obecnie Archivio centrale dello Stato), Mostra della Scienza (obecnie Museo Nazionale Etnografico Luigi Pigorini-Museo delle Civiltà), Mostra delle Arti e Tradizioni Popolari (obecnie Museo Nazionale delle Arti e Tradizioni Popolari-Museo delle Civiltà). Natomiast właściwa wystawa tymczasowa miała odbyć się w samym sercu miasta EUR.
Wspaniałe projekty, które mogłyby wywołać niebywałe wrażenia wizualne, jak na przykład Mostra storica della Luce artificiale, która miała mieć miejsce w najwyższym punkcie ekspozycji, czy też monumentalny projekt łuku Adalberta Libery, niestety zostały porzucone i uwiecznione jedynie na szkicach oraz plakacie reklamowym Wystawy Światowej stworzonym przez Giorgia Quaroniego.
W 1940 roku, kiedy to Włochy przystąpiły do wojny, ukończono jedynie Palazzo degli Uffici, za to budynki jak Palazzo dei Ricevimenti e dei Congressi, Palazzo della Civiltà Italiana, Musei della piazza Imperiale (obecnie Piazza Guglielmo Marconi), Chiesa dei SS. Pietro e Paolo, poczta oraz Palazzi delle Esedre nadal były w trakcie budowy.
Rok 1942 oznaczał nie tylko dwudziestolecie Marszu na Rzym, a także planowaną datę wystawy. Niestety zamiast realizacji upragnionego projektu, do którego tak wytrwale dążono, rok 1942 okazał się rokiem dewastacji – cisza i degradacja objęły opustoszały plac budowy, który wkrótce wypełniły zarośla i chaszcze.
Dopiero pierwsze lata powojennej odbudowy pozwoliły przywrócić do życia niespełniony sen, przezwyciężając nawet uporczywe kontrasty ideologiczne. Wszystko w imię cenionego projektu, przy którym pracowało wiele wyjątkowych inżynierów, architektów, rzeźbiarzy oraz dekoratorów XX wieku.
W ten właśnie sposób jeszcze pod czujnym okiem głównego bohatera projektów urbanistycznych Marcella Piacentini, a także nieustępliwego i wyjątkowego komisarza wystawy EUR, Virgilia Testy, powstało wiele niepowtarzalnych budynków. W latach pięćdziesiątych ukończono Palazzo dei Congressi, Palazzo della Civiltà Italiana, budynki INA oraz INPS, jak również, w 1953 roku, Archivio centrale dello Stato, pierwotnie zaprojektowany jako przestrzeń na wystawę Mostra dell’Autarchia del Corporativismo e della Previdenza sociale.
W 1955 roku uruchomiono stację nowej linii podmiejskiej na odcinku Termini-EUR, co zapewniło zwiedzającym wystawę dogodny dojazd z samego historycznego centrum miasta. W tym samym roku odbyła się inauguracja Muzeum Cywilizacji Rzymskiej (Museo della Civiltà Romana), które zostało stałym gospodarzem prestiżowej ekspozycji Mostra dell’archeologia del 1911, zorganizowanej przez Rodolfa Lancianiego, a zaraz za nią Museo dell’Impero Romano del 1929 oraz Mostra Augustea della Romanità del 1937. Do wymienionych już wystaw dołączają również nie mniej prestiżowe kolekcje odlewów kolumny Trajana oraz ogromnego trójwymiarowego modelu stolicy Imperium Plastico di Roma, przygotowanego przez Itala Gismondiego.
Zamknięcie Muzeum w 2014 roku sprowokowało wielkie oburzenie wśród obywateli, naukowców, specjalistów, archeologów oraz historyków sztuki. Powstało Stowarzyszenie Conosiamo EUR oraz profil na Facebooku Riapriamo il Museo della Civiltà Romana (Otwórzmy ponownie Muzeum Cywilizacji Rzymskiej).
Obecnie stowarzyszenie koncentruje się głównie na badaniu pierwotnych źródeł i poszukiwaniu ustnych dowodów dotyczących powstania dzielnicy, co popiera wiele instytucji krajowych. W celu coraz większego poparcia i rozpowszechnienia projektu stowarzyszenie organizuje wiele wycieczek z przewodnikiem po dzielnicy, wykorzystując tę okazję również, by uzyskać dostęp do miejsc zazwyczaj zamkniętych dla zwiedzających.
Tymczasem Covid-19 spowodował tymczasowe zawieszenie działalności publicznej Stowarzyszenia. Mimo to organizacja nie traci ducha, angażując się w badania nowych ścieżek, które w niedługim czasie pomogą zanurzyć się ponownie w pierwotnej scenografii projektu, odkrywając coraz to nowsze horyzonty. Tak miało to wyglądać w przypadku wyścigów Formuły E, wydarzenia awangardowego patrzącego w przyszłość motoryzacji, gdzie stosowane są jednomiejscowe samochody elektryczne, mające miejsce w dzielnicy powstałej właśnie z myślą o przyszłości, za to tor wyścigowy zlokalizowany tak, by przez cały odcinek trasy, wszystkie proste i 21 zakrętów, móc podziwiać wspaniałe budynki E.42, a także diabelski młyn rzymskiego parku rozrywki, który wpłynął na młodość niejednego pokolenia Rzymian.
STOWARZYSZENIE KULTURALNE CONOSCIAMO L’EUR
E-mail: conosciamo.eur@gmail.com
Profil Facebook: Associazione Culturale Conosciamo l’Eur
Tel.: +39 392 8533253
tłumaczenie pl: Natalia Kogut
fot. Roberta Grappasonni
