Maria Montessori, lekarka, pedagożka, filozofka, jedna z największych Włoszek przełomu XIX i XX wieku, znana jest przede wszystkim z innowacyjnej metody edukacyjnej nazwanej MONTESSORI od jej nazwiska, stosowanej w przedszkolach i szkołach podstawowych na całym świecie. Zgodnie z jej koncepcją szkoła nie powinna być miejscem dla nauczycieli i profesorów, którzy przekazują beznamiętnie swoją wiedzę, podają ją na tacy przedstawicielom młodszych pokoleń. Montessori oparła swoją metodykę nauczania na założeniu, iż dziecko musi swobodnie (co nie oznacza dowolnie!) rozwijać swoje umiejętności w sposób dla niego najodpowiedniejszy, a dostosowany do możliwości przyswajania informacji o świecie. Równocześnie jednak za punkt wyjścia należy przyjąć bardzo precyzyjnie i starannie opracowany zestaw materiałów edukacyjnych.
W metodzie tej chodzi głównie o to, aby dać uczniom wolność, swobodę wyboru, która następnie, niejako samoistnie, przekształci się w dyscyplinę i samokontrolę. Zgodnie z metodyką dydaktyczną proponowaną przez Montessori to dzieci dobierają konkretne materiały, na których pracują oraz dostosowują prędkość nauki. Nie o to chodzi, by siedziały sztywno w ławkach przed tablicą, lecz by mogły poruszać się w miarę swobodnie w sali zajęciowej.
Maria Montessori była absolutnie wyjątkową kobietą, nie tylko pionierką innowacyjnej pedagogiki, ale jedną z najbardziej zasłużonych Włoszek pierwszej połowy XX wieku w ogóle. Urodziła się w 1870 roku w Chiaravalle, miasteczku kilka kilometrów od Ancony we włoskim regionie Marche, jednak praktycznie całe dzieciństwo i młodość spędziła w Rzymie, który niewiele wcześniej przed przeprowadzką jej rodziny został ogłoszony stolicą Zjednoczonych Włoch.
Już na samym początku ścieżki edukacyjnej wykazywała wyjątkowe zdolności w naukach ścisłych, zwłaszcza w matematyce i biologii. Z niemałymi trudnościami natury rodzinnej i formalnej zdołała w końcu zapisać się na studia na Wydziale Medycyny na rzymskim uniwersytecie „La Sapienza”, wspierana między innymi przez samego papieża Leona XIII, który uważał, iż lekarz to jeden z idealnych zawodów dla kobiet. I tak Maria (ze specjalizacją neuropsychiatryczną) jako jedna z trzech pierwszych Włoszek w historii ukończyła fakultet medyczny. Jej zainteresowania naukowe poszły jednak w wielu kierunkach, przede wszystkim w stronę edukacji i wychowania dzieci i młodzieży z problemami psychicznymi, a także studium nad zachowaniem dzieci wychowywanych „na dziko”, poza społeczeństwem (analizowała zwłaszcza prace Jean Marca Itarda z końca XVIII wieku). Z tych właśnie zainteresowań wywodzi się jej słynna metoda dydaktyczno-pedagogiczna, która rozszerzona została na ogólne, szeroko zakrojone badanie rozwoju edukacji u najmłodszych, również tych w pełni sprawnych fizycznie i umysłowo.
Według Montessori dziecko należy traktować jako kompletny byt, który jest zdolny do rozwijania twórczej energii i posiada moralne predyspozycje do uczuć (np. współczucia czy miłości), które jednak zostają zduszone, „przygniecione” przed dorosłych.
Metoda pedagogiczna opracowana przez Marię Montessori zakłada zatem, że tylko „danie wolnej ręki” dzieciom sprzyja rozwojowi ich kreatywności. Co więcej, jedynie samodzielny wybór sposobu nauki uwalnia autentyczne zainteresowania, gdy młody człowiek ma możliwość podążania za własnym instynktem. Rolą nauczyciela jest tylko umożliwienie mu wszechstronnego rozwoju, aby jak najlepiej uwydatnić cechy osobowości, prowadząc jednocześnie do naturalnej samodyscypliny. Ważne, by pozwolić dziecku na ruch w czasie zajęć, albowiem osobowość kształtuje się poprzez zrównoważoną ewolucję umiejętności motorycznych i psychicznych (psychomotorycznych). Podstawowe elementy metody pedagogiki dydaktycznej Montessori można streścić w kilku punktach:
- Uczenie się poprzez działanie (aktywność, współpraca w grupie i z nauczycielem)
- Samodzielność wyboru i wszystkie jego konsekwencje (dzieci mogą wybierać rodzaj i formę pracy – indywidualną, w grupie, w parach, przy zachowaniu pewnych reguł społecznych; w ten sposób uczą się także oceny swoich umiejętności)
- Koncentracja (dzieci ćwiczą wytrwałość oraz dokładność w wykonywaniu zadań)
- Cisza i porządek (dzieci wypracowują zamiłowanie do spokoju, porządku i atmosfery pracy oraz rozwijają umiejętność koncentracji na zadaniach)
- Dyscyplina i reguły społeczne (łączenie grup zróżnicowanych wiekowo – najczęściej trzy roczniki – ma sprzyjać samokontroli, a nie tworzyć atmosferę przymusu, wg reguły: nie przeszkadzaj innym, pomagaj, a nie rywalizuj, ufaj ludziom)
- Obserwacja i indywidualny tok rozwoju dziecka (nauczyciel obserwuje dzieci i podchodzi do nich z szacunkiem, dostosowuje tempo pracy do ich możliwości)
Pedagogiczna metodyka Montessori zakłada również wykorzystywanie niestandardowych materiałów dydaktycznych, które charakteryzują się przede wszystkim prostotą i precyzją, ale też estetyką wykonania i są dostosowane do różnych potrzeb dziecka. Powinny być zbudowane w taki sposób, aby umożliwić najmłodszym samodzielną kontrolę błędów, a trudność ćwiczeń w nich zawartych jest stopniowana. Równie istotne, co podejście nauczyciela oraz wykorzystywane na zajęciach materiały, jest w metodzie Montessori otoczenie, w którym dzieci pracują i przebywają, bowiem w znaczący sposób może ono wspomagać harmonijny rozwój osobowości, przyczyniać się do tworzenia przyjaznej i swobodnej atmosfery. Dziecko czuje się dobrze, jest radosne i z chęcią dalej się uczy. Nauczyciel odgrywa w procesie dydaktycznym zaledwie rolę przewodnika, pośrednika pomiędzy światem do poznania a psychiką dziecka. Pomaga mu samodzielnie odkrywać rzeczywistość i poznawać otaczający go świat.
O tym, jak wielkie zasługi miała Maria Montessori na polu teorii i praktyki wczesnego nauczania świadczyć mogą liczne nagrody i wyróżnienia, jakie otrzymała nie tylko we Włoszech, ale na całym świecie. Ojciec Święty Jan Paweł II wspominając słowa swego poprzednika Pawła VI, wygłoszone z okazji 100-lecia urodzin wielkiej Włoszki (1970) powiedział na łamach „L’Osservatore Romano” Nr 10(17) 1995: „[…] tajemnicy jej sukcesu, a w pewnym sensie samych korzeni jej zasług naukowych doszukiwać się należy w jej duszy, czyli w tej szczególnej wrażliwości duchowej i jednocześnie kobiecej, która umożliwiła jej dokonanie przełomowego odkrycia dziecka i pozwoliła zbudować na tej podstawie oryginalny system wychowawczy. Maria Montessori doskonale reprezentuje liczne kobiety, które wniosły ważny wkład w postęp kultury […]”
Podczas licznych podróży prezentowała i promowała swoje metody. II wojna światowa zastała ją w Indiach, gdzie przetrzymywano ją aż do roku 1944 jako obywatelkę wrogiego państwa faszystowskiego. Do Europy wróciła zaledwie 8 lat przed śmiercią, przyjęta ze wszystkimi honorami. Na jej grobie w holenderskim Noordwijk, gdzie odeszła w 1952 roku, widnieje napis w języku włoskim: „Io prego i cari bambini, che possono tutto, di unirsi a me per la costruzione della pace negli uomini e nel mondo”. (tłum. “Proszę wszystkie dzieci, które przecież mogą wszystko, aby dołączyły do mnie w dziele budowania pokoju w ludziach i na całym świecie”). Metoda Montessori pozostaje niekonwencjonalnym, a wręcz elitarnym podejściem do dydaktyki, stosowanym głównie przy dzieciach z niepełnosprawnościami. Nie jest powszechnie wykorzystywana w przedszkolach ani szkołach publicznych. W Polsce działa Stowarzyszenie Montessori, zrzeszające część szkół stosujących metodę. We Włoszech istnieje Fondazione Montessori Italia, a na międzynarodowym polu znana jest głównie The Association of Montessori Internationale AMI.
